Sommige lieden denken dat alles is voorbestemd; dat wij mensen slechts marionetten zijn, bungelend aan de natuurwetten of slachtoffers van Goddelijke voorbeschikking waartegen we ons niet kunnen weren.
Volgens Newton was onze wereld en haar bewoners als een klok, die zacht al onze daden wegtikte, als een soepele molen, die als een zucht wind hem in beweging zette, het graan der gebeurtenissen ongestoord vermaalde. Als een demon van Laplace die ieder onderdeeltje van onze werkelijkheid kent en de uitkomst van elk voorval kan berekenen.
Albert Einstein bombardeerde ons met zijn relativiteitstheorie tot een stapel afbeeldingen verspreid over alle ruimtetijd. Over vrije wil zei hij eens: "Als de maan, tijdens het verwezenlijken van haar eeuwige beweging rondom de aarde, voorzien was van een zelfbewustzijn, zou zij er volledig van overtuigd zijn dat zij aan het bewegen was vanuit zichzelf."
De optimist met oogkleppen zal er iets moois in zien: het presenteert het leven als een soort ontdekkingsreis door de al bestaande ruimtetijd. Van de andere kant lig je dan iedere ochtend op bed te wachten tot je toekomstige ik eindelijk opstaat. Je inbreng, ook al ervaar je dat misschien heel anders, is nul komma nul.
Gelukkig kwam er Bohr. Zijn kwantumtheorie maakte duidelijk dat je alleen de waarschijnlijkheid van iets kon berekenen en dat de uitkomst van natuurkundige experimenten berustte op toeval en zeker geen bestaande natuurwetten volgde. Hoe kon dan ooit iets vaststaan? Waarom zouden er dingen als liefde, begrip, vriendschap of haat zijn? En vooral onzekerheid? Deze eigenschappen zouden volledig overbodig zijn als wij als robotten van de ene vaststaande gebeurtenis naar de volgende geprogrammeerd worden. Nee, determinisme lijkt uitgesloten.
Dus we hebben vrije wil? Dat is nog maar de vraag, want naast de mogelijkheid om te kiezen, moet die keuze natuurlijk ook in vrijheid genomen kunnen worden. Zijn we vrij om te kiezen wat we willen? Ik durf het te betwijfelen. Ten eerste zijn we het slachtoffer van onze diepste wensen, die onbewust al onze beslissingen beïnvloeden. Ik heb overlevingsdrang en voortplantingsdrang, lusten en verslavingen. Dan zijn er nog de trauma's die het zicht beperken, waardoor ik niet meer helder denken kan. Ik zie de dingen niet meer, maar ik voel ze. Het enige dat mijn bewustzijn kan, is het bepalen van de mate waarin ik dat doe. Maar ook daar gelden beperkingen. Want als ik deze gevoelens te lang tegenhoud krijg ik allerlei problemen. Mijn gezicht begint te trekken, ik ga vreemde dingen zeggen, synchroniciteiten zien en 's nachts vreemd dromen. Sommigen gaan stemmen horen of de vreemdste dingen zien.Het onderbewustzijn lijkt te zeggen: en nou beleven die gevoelens, of anders... Ergens in ons onderbewustzijn schuilt iets dat ons de wet voorschrijft. En dan heb ik het nog geeneens over de genen gehad. De reclamewereld maakt er dankbaar gebruik van. Als mensen hoge cijfers zien, geven ze graag iets extra's uit. Als mensen woorden lezen waarin verwijzingen staan naar ouderdom, gaan ze langzamer lopen. Als je een citroengeur in de lucht verspreidt, ruimen mensen sneller op. Ons onderbewustzijn neemt onze beslissingen voor ons, al denken we dat we dat zelf doen. We zien hetgeen ons onderbewustzijn wil dat we zien en niet hetgeen er daadwerkelijk is.Toen ik een jaar of tien was kreeg ik van mijn oudere zus voor het eerst een sigaret in mijn mond geduwd. Ik werd rood, blauw en toen heel erg wit. Maar een jaar later liep ik wel met een pakje shag op zak en twee jaar later was zelfs mijn kamer met Drum-etiketten behangen. Ik werd een roker in hart en ziel en kon me geen leven zonder mijn geliefde blauwe pakje voorstellen. Stoppen was ondenkbaar, ondanks alle nare bijverschijnselen. Veertig jaar later bood een vriend me een trekje aan van een elektrische sigaret. De smaak was goed en ik voelde hoe de damp door mijn keel trok en mijn ziel verwarmde. De volgende dag kocht ik zelf zo'n apparaat en genoot er met volle teugen van. Plichtmatig rookte ik daarnaast mijn shag, als een man met een nieuwe minnares die zijn vrouw niet wil verwaarlozen. Deze scheve verhouding bestond precies een week. Toen drukte ik mijn laatste shaggie uit. Gatverdamme, wat was dat vies! Wat stonken die asbak en mijn kleren. Hoe is het mogelijk dat ik zo lang heb gerookt? Hoe heb ik dit ooit lekker kunnen vinden? Hoe heb ik ooit zo blind kunnen zijn? Veertig jaar hebben mijn hersenen alle signalen geblokkeerd. Veertig jaar lang heeft iets me verteld dat roken lekker is, en tegelijk de oppositie de mond gesnoerd. Pas toen ik een alternatief had sijpelde er eindelijk wat licht door de kieren.
Zien we de dingen zoals ze zijn, of zoals wij zijn? Zijn we niet gewoon de ontvanger van hetgeen het onderbewustzijn wil dat we beleven? Ergens zit een supercomputer die ons denkwerk verricht en ons de kant en klare brokken aanreikt. Soms vraag ik me af of je überhaupt nog wel van bewustzijn kunt spreken.Het gezicht op de afbeelding hierboven staat in negatief. Als je vijftien seconden naar het puntje op de neus van de vrouw kijkt en daarna naar een wit vlak, zie je de dame verschijnen. Onze hersenen draaien het beeld voor ons om, alsof we een een foto afdrukken. Maar is het wel een correcte afdruk? Ik zie hem soms haarscherp en in kleur en de schat op de foto heeft zelfs al een keer naar me geknipoogd. Maar het puntje op haar neus, dat krijg ik niet te zien, hoe hard ik ook probeer te kijken. We zien niet wat er wel is en wel wat er niet is. We zien dingen groter dan ze zijn, of kleiner. We zien rechte lijnen krom en kromme lijnen recht. We zien beweging waar die er niet is en we zien diepte waar het helemaal plat is.
Zie je nou wat het probleem is? Het bewustzijn is een hulpeloos schaapje met allemaal denkbeeldige wolven om zich heen. Wij mensen zien alleen wat in ons is, hoe kunnen we dan nog objectief zijn? Hoe kan ons bewustzijn vrij beslissen wat de juiste keuze is? Hadden we maar een klein beetje meer determinisme, dan zou ik, als het weer eens fout loopt, tenminste kunnen zeggen dat het niet mijn schuld is.